१८५७ च्या स्वातंत्र्यसंग्रामादरम्यान भारतीय इतिहासात अनेक पराक्रमी शूर स्त्री-पुरुषांनी बलिदान दिले, त्यापैकी अग्रणी होते राणी लक्ष्मीबाई. भारतीय स्त्रीशक्तीच्या ते एक उत्तुंग उदाहरण मानल्या जातात. त्यांचे धाडस आणि देशभक्ती भारतीय स्त्रीसत्तेचा आणि पराक्रमाचा अजरामर वारसा आहेत.

प्रारंभिक जीवन आणि सत्ताप्राप्ती:

मणिकर्णिका तांबे या नावाने १८२८ (सुमारे) साली राणी लक्ष्मीबाई यांचा जन्म वाराणसी येथे झाला. त्यांच्या वडिलांचे नाव मोरोपंत तांबे आणि आईचे भागीरथीबाई होते. बाजीराव पेशवे II यांच्या आश्रयामुळे मनुबाईंचे बालपण बिठूर येथे गेले. तात्या टोपे यांच्या समवेत त्यांनी घोडेस्वारी, तलवारबाजी आणि युद्धकलेचे प्रशिक्षण घेतले. १८४२ साली त्यांचा विवाह झाशीचे महाराज गंगाधर राव यांच्याशी झाला व त्यांनी 'लक्ष्मीबाई' हे नाव धारण केले. पुढे त्यांना एक पुत्र झाला पण तो अल्पायुषी ठरला. त्यांनतर त्यांनी आपल्या पतीच्या भावाचा मुलगा 'दामोदर राव' याला दत्तक घेतले. १८५३ साली गंगाधर राव यांचे निधन झाले. लॉर्ड डलहौसीने राज्य हडप करण्यासाठी 'व्यपगताचा सिद्धांत' (Doctrine of Lapse) वापरला, मात्र राणी लक्ष्मीबाई झाशी सोडण्यास तयार झाल्या नाहीत.

१८५७ च्या संग्रामातील नेतृत्व:

१८५७ च्या स्वातंत्र्य संग्रामाच्या वेळी 'न करूंगी राज, ब्रिटिश जोर जबर आज 'अशी घोषणा देऊन त्यांनी रणांगणात उडी घेतली. या स्वातंत्र्यलढ्यात अनेक भारतीय राजांनी राणींना पाठिंबा दिला. ग्वाल्हेर आणि ओरछा येथील राजांनीही राणींना मदत केली. १८५८ च्या मार्च-एप्रिलमध्ये ब्रिटिश जनरल सर ह्यु रोज यांच्या सैन्याने झाशी किल्ल्याला वेढा दिला. झाशीच्या किल्ल्यावर बरसणारा तोफांचा मारा राणींच्या सैन्याने झेलला. अखेरीस किल्ल्याचा दरवाजा उघडण्यात आला आणि ब्रिटिश सैन्य किल्ल्यात घुसले. प्रचंड युद्धानंतर राणी लक्ष्मीबाई तिथून पळाल्या आणि ग्वाल्हेरला पोहोचल्या.

शोकांतिका आणि वारसा

ग्वाल्हेरजवळच्या कोटा की सराई या ठिकाणी १८ जून १८५८ रोजी राणी लक्ष्मीबाई आणि ब्रिटिश सैन्याची चकमक झाली. त्यात राणी वीरगतीला प्राप्त झाल्या. "मी माझी झाशी देणार नाही" असे गर्जत त्यांनी शेवटच्या श्वासापर्यंत झुंज दिली. त्यांचा हा पराक्रम भारतीय इतिहासातील अजरामर अध्यायांपैकी एक आहे. "खूब लड़ी मर्दानी वह तो झाँसी वाली रानी थी" या सुभद्राकुमारी चौहान यांच्या ओळी राणी लक्ष्मीबाईंच्या अदम्य धैर्याची साक्ष देतात. भारतमातेचा हा वीरांगना सदैव आपल्या पराक्रमाने भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यास प्रेरणा देत राहील.