पहाटेचे ३ वाजले होते.

अठ्ठावीस वर्षांच्या हॅन्स फ्लॅगनने सुटकेच्या प्रयत्नाचं नेतृत्वं स्वतःकडे घेतलं.

पाणबुडीतील अनेकजण मॉमसेन लंग्जच्या सहाय्याने सुटका होण्याबाबत साशंक होते. पाणबुडीला अपघात झाल्यास अथवा शत्रूच्या हल्ल्यास ती बळी पडल्यास नेमकं काय करावं याबद्दल नेहमी त्यांच्या चर्चा झडत असत. दुर्दैवाने आता ती वेळ येऊन ठेपली होती. त्यांच्यासमोर आता तीन पर्याय उपलब्ध होते.

मॉमसेन लंग्जच्या सहाय्याने एस्केप ट्रंकमधून निसटण्याचा प्रयत्न करणं,
ऑक्सीजनविना तडफडून मरण पत्करणं
 अथवा
 आपल्या कपाळाला रिव्हॉल्वर लावून सगळ्या यातनांतून सुटका करुन घेणं !

प्रत्येकाने स्वतःचा निर्णय घेण्याची वेळ आली होती !

एस्केप ट्रंकमधून बाहेर पडण्याबाबत अद्यापही कित्येक जण साशंक होते. काही जणांनी टॉर्पेडो ट्यूबमधून टॉर्पेडोप्रमाणे एकेकाला बाहेर सोडण्याचा विचार बोलून दाखवला. फ्लॅगननने त्याला ठाम नकार दिला. हवेच्या दाबातील फरकामुळे आणि बाहेर पडल्यावर पडणा-या पाण्याच्या दाबामुळे टॉर्पेडो ट्यूबमधून बाहेर पडल्यावर एका क्षणात मृत्यूने गाठण्याची शक्यता होती.

अखेर पहाटे ३.१५ च्या सुमाराला पहिल्या तुकडीतील चार नौसेनीक एस्केप ट्रंकमधून बाहेर पडण्यास सज्ज झाले. आता एक वेगळीच समस्या उभी राहीली. बाहेर पडण्याच्या दृष्टीने एस्केप ट्रंक उघडल्यावर त्यात पाणी भरणार होतं. पाणबुडीतील हवेच्या नियंत्रणाची यंत्रणा बंद पडल्यामुळे पुढील तुकडी निसटण्यापूर्वी या पाण्याचा निचरा करण्याचा एकमेव मार्ग होता तो म्हणजे टॉर्पेडो रूमच्यावर असलेली पाणबुडीच्या दोन आवरणांमधील चिंचोळी जागा !

दरम्यान जेम्स व्हाईटने एक वेगळीच कामगीरी केली होती. नौसेनीकांच्या मेसशेजारील शस्त्रागारातून त्याने कित्येक .४५ कॅलीबरची रिव्हॉल्वर्स आणि काडतूसं आणि काही खाद्यपदार्थ पैदा केले होते ! प्रत्येकाला त्याने कमरेला बांधण्यासाठी वेस्ट बेल्ट आणि रिव्हॉल्वर दिली. तसेच जलप्रतिबंधक आवरणात गुंडाळलेली काडतुसंही. फार्मोसा सामुद्रधुनीत शार्क्सचा सुळसुळाट होता ! टँगमधून निसटल्यावर पाण्याच्या पृष्ठभागावर जाताना आणि पोहोचल्यावरही शार्कचा हल्ला होण्याची शक्यता होती. शार्कच्या हल्ल्यापासून वाचण्यासाठी रिव्हॉल्वर आणि काही छोटे सुरे एवढीच साधनं त्यांना बरोबर नेता येणार होती.

सर्व तयारीनिशी एस्केप ट्रंकच्या दिशेने जाणा-या शिडीपाशी अनेकजण जमले होते. एस्केप ट्रंक अत्यंत सावधपणे आणि काळजीपूर्वक उघडावी लागणार होती. एक क्षुल्लकशी चूक टॉर्पेडो रुममधील सर्वजण सुटकेची कोणतीही संधी न मिळताच प्राणाला मुकण्यास कारणीभूत ठरु शकत होती.

टॉर्पेडो रुमच्या हॅचमधून एकावेळी चारजण एस्केप ट्रंकमध्ये शिरणार होते. ट्रंकमधे पाणबुडीच्या आतील आणि बाहेर समुद्राच्या पाण्यातील दाब आणि पाण्याची खोली दर्शवणारी यंत्रे होती. त्याच्या जोडीला मॉमसेन लंग्जमध्ये ऑक्सीजन भरण्याची सोयही होती.

ट्रंकमध्ये शिरल्यावर समुद्राचं पाणी आत येण्याची यंत्रणा सुरु करण्यात येणार होती. ट्रंकमधील दाब समुद्राच्या दाबापेक्षा जास्त झाल्यावर पाणी झिरपणं थांबणार होतं. पाणी थांबताच सर्वात प्रथम पृष्ठभागावर जाणारी दिशा दर्शवण्यासाठि फुटबॉलच्या आकाराचा एक बुऑय सोडण्यात येणार होता. त्याला सुमारे पाचशे फूट लांबीची दोरी जोडलेली होती. या दोरीला दर दहा फूट अंतरावर गाठ मारलेली होती.

बुऑय सोडल्यावर बाहेरील हॅच उघडून एकेक माणूस दोरीच्या सहाय्याने बाहेर पडणार होता. पृष्ठभागाच्या दिशेने जाण्याचा आपला वेग मिनीटाला पन्नास फूटांपेक्षा जास्त न होऊ देणं अत्यावश्यक होतं. पाण्याचा दाब कमी कमी होताना ही धीम्यागतीची चढाई आवश्यक होती. अन्यथा तीव्र आकडी येण्याची शक्यता होती.

खोल पाण्यात रक्तात विरघळणा-या नायट्रोजनचं प्रमाण पृष्ठभागापेक्षा खूपच जास्तं असतं. पाण्याचा दाब अचानक कमी झाल्यास नायट्रोजनचे मोठेमोठे बुडबुडे रक्तात निर्माण होण्याची शक्यता असते. अर्थातच हे प्राणघातक ठरण्याची शक्यत असते.

१८० फूट खोलीवरुन पाण्याच्या पृष्ठभागावर येण्यासाठी त्यांना तीन ते चार मिनीटाचा कालावधी लागणार होता. नेमकी खोली कळण्यासाठीच दोरीला दर दहा फूट अंतरावर गाठ मारलेली होती. प्रत्येक गाठीपाशी काही क्षण थांबून श्वासोच्छ्वास करावा आणि पुन्हा वर सरकावं अश्या त-हेने त्यांना वर जावं लागणार होतं.

एस्केप ट्रंगमधून चौथा माणूस बाहेर पडल्यावर तो ट्रंकच्या पृष्ठभागावर आघात करणार होता. हा संदेश मिळताच टॉर्पेडोरुममधून एका लिव्हरच्या सहाय्याने एस्केप ट्रंक बंद करण्यात येणार होती. मग दुस-या यंत्रणेच्या सहाय्याने एस्केप ट्रंकमधील पाणी पाणबुडीच्या दोन आवरणांतील जागेत सोडलं जाणार होतं आणि पुढची तुकडी ट्रंकमध्ये शिरणार होती.

ट्रंकमधून बाहेर पडणा-यांना टॉर्पेडो रुममधील आपल्या सहका-यांना संदेश देण्यासाठी बाहेरुन आघात करण्यापलीकडे पर्याय नव्हता. हा आवाज जपानी बोटींच्या सोनारवर टिपला जाण्याची दाट शक्यता होती. तसं झाल्यास टँगची नेमकी जागा त्यांना आयतीच समजणार होती. परंतु हा धोका पत्करण्यापलीकडे दुसरा मार्ग नव्हता !

पहाटेचे ३.३० वाजले होते. पाणबुडी बुडाल्याला जवळपास तासभर झाला होता.

पहिल्या तुकडीतील नौसेनीकांनी एस्केप ट्रंकमध्ये प्रवेश करण्याची तयारी केली. मेल एनॉस, बिल बेलींजर आणि जॉन फ्लूकरचा त्यात समावेश होता. चौथ्या माणसाऐवजी त्यांनी एक रबरी लाईफरॅफ्ट नेण्याचा निर्णय घेतला होता ! रॅफ्टच्या सहाय्याने तग धरण्याची जास्त शक्यता होती असं एनॉसचं मत होतं ! आपली ही योजना इतरांच्या गळी उतरवण्यात तो यशस्वी झाला होता.

एनॉस, बेलींजर आणि फ्लूकरने रॅफ्टसह एस्केप ट्रंकमध्ये प्रवेश केला. इतरांनी टॉर्पेडो रुममधून एस्केप ट्रंककडे जाणारी हॅच बंद केली.

एस्केप ट्रंकमध्ये तिघांनी काही क्षण चर्चा केली. प्रशिक्षणादरम्यान सामान्यतः छातीपर्यंत पाणी आल्यावर ट्रंकमधील पाण्याचा दाब बाहेरील दाबापेक्षा जास्तं होऊन ट्रंकमध्ये पाणी भरणं बंद होतं अशी त्यांना माहीती देण्यात आली होती. परंतु प्रत्यक्षात पाणी भरणं थांबलं नाही तर ?

बेलींजरने पाणी आत आणणारी यंत्रणा सुरू केली. समुद्राचं पाणी ट्रंकमध्ये शिरण्यास सुरवात झाली. झपाट्याने चढत पाणी त्यांच्या कमरेपर्यंत पोहोचलं होतं ! काही वेळात पाणी छातीपाशी पोहोचलं. पुढे काय होणार या काळजीत ते असतानांच अचानक पाणी भरणं थांबलं !

एस्केप ट्रंकमधून बाहेर पडण्याची वेळ आली होती !

मेल एनॉस आतापर्यंतच्या तणावामुळे अधीर झाला होता. बाहेरील दार उघडताच बुऑयला दोरी बांधून सोडण्यापूर्वीच त्याने स्वतःला दारातून बाहेर झोकून दिलं !

एनॉसची घाई प्राणघातक ठरली !

एस्केप ट्रंकमधून बाहेर पडण्याची हॅच थेट समुद्रात न उघडता पाणबुडीचं बाहेरचं निकेल-स्टीलचं आवरण आणी डेकच्या दरम्यान उघडत होती ! बाहेर पडण्याची नेमकी दिशा दर्शवणारी बुऑयला जोडणारी मार्गदर्शक दोरी नसल्यास कोणीही अंधारात बाह्यावरण आणि डेकच्या मध्ये सापडून भरकटण्याची शक्यता होती !

दुर्दैवाने मेल एनॉसच्या नशीबात नेमकं हेच लिहीलेलं असावं !

टॉर्पेडो रुममध्ये असलेल्यांना डेक आणि बाह्यावरणाच्या दरम्यान अडकलेल्या एनॉसने केलेले आघात ऐकू येत होते. बाहेर पडण्याचा मार्ग शोधण्याचा तो आकांती प्रयत्न करत होता. काही क्षणांनी अचानक सगळे आवाज बंद झाले. एनॉसचं नेमकं काय झालं हे कोणालाच कधीच कळणार नव्हतं !

एस्केप ट्रंकमध्ये बिल बेलींजर आणि जॉन फ्लूकरची बुऑय सोडण्यावरुन चर्चा चालली होती. बुऑय सोडण्यात थोडीशी जरी चूक झाली तरी सर्वांच्या सुटकेची आशा संपुष्टात येणार होती.

एनॉस, बेलींजर आणि फ्लूकर एस्केप ट्रंकमध्ये शिरल्याला एव्हाना चाळीस मिनीटं झाली होती. एकेक मिनीट एकेका तासाप्रमाणे भासत होतं.

अखेर हॅन्स फ्लॅगननचा संयम संपला. त्याने एस्केप ट्रंकचं दार बंद करणारी लिव्हर ओढली. पाठोपाठ एस्केप ट्रंकमधील पाण्याचा निचरा करणारी यंत्रणा सुरू केली. एस्केप ट्रंककडे जाणारी हॅच उघडताच त्यांना दमलेभागलेले बेलींजर आणि फ्लूकर दृष्टीस पडले. एनॉसचा पत्ता नव्हता. बुऑय आणि लाईफरॅफ्ट एस्केप ट्रंकमध्येच होता.

पहिला प्रयत्न फसला होता. टॉर्पेडो रुममध्ये जमलेल्या नौसेनीकांचा धीर खचण्यास सुरवात झाली.

मृत्यू आणखीन एक पाऊल जवळ आला !

पृष्ठभागावर तरंगत असलेल्या बिल लेबॉल्डला जाणारं प्रत्येक मिनीट युगायुगाप्रमाणे भासत होतं. कधी पाठीवर तर कधी नॉर्मल पोहत तो अद्याप तग धरून होता. लेबॉल्डने आकाशात नजर टाकली.

 ' काही वेळातच पहाट होईल ' त्याच्या मनात आलं.

त्याचवेळी लेबॉल्डला पाण्यावर काहीतरी आपटल्याचा आवाज आला !

नेमका तोच आवाज फ्लॉईड कॅव्हर्लीनेही ऐकला होता ! त्याने आजूबाजूला नजर टाकली, परंतु गडद अंधारात त्याला काही दिसेना.

 ' कोण असावं ? माणूस....का शार्क ? शार्क असला तर सगळं संपलंच म्हणायचं !' कॅव्हर्लीच्या मनात आलं.

" कोण आहे ?" मनाशी धीर करून कॅव्हर्लीने आवाज दिला.
" लेबॉल्ड !" लेबॉल्डने उत्तर दिलं. कॅव्हर्लीने सुटकेचा नि:श्वास टाकला !
" इकडे ये !"
" नक्की कुठे ? मला तू कुठे आहेस दिसत नाहीये !"
कॅव्हर्लीने त्याला आवाज देणं सुरूच ठेवलं. आवाजाच्या अनुरोधाने अखेर लेबॉल्डने त्याला गाठलं. कॅव्हर्ली प्रचंड थकल्याची लेबॉल्डला कल्पना आली. एकमेकाला आधार देत ते पोहत राहीले.

टँगने बुडवलेल्या एका जहाजाची पुढील बाजू दूरवर दिसत होती. पहाट होताच तिथे जाण्याची त्यांनी योजना केली. टँग बुडण्यापूर्वी कॅव्हर्लीने सुमारे वीस हजार यार्डांवर असलेल्या चीनच्या फाऊचो बेटाचं निरीक्षण केलं होतं. ते बेट गाठण्याचा त्यांनी निश्चय केला. परंतु आपली समजूत चुकीची असल्याचं लवकरच त्यांच्या ध्यानात आलं. वीस हजार यार्डांवर त्यांना वाटलेलं बेट नसून तो एक मोठा ढग होता !

पहाटेचे ४.१५ झाले होते.

१८० फूट खोलीवर टँगच्या टॉर्पेडो रुममध्ये हँक फ्लॅगननने सुटकेच्या दुस-या प्रयत्नाची तयारी करण्यास सुरवात केली. यावेळी लाईफरॅफ्ट बाद करण्यात आला होता. एक माणूस जास्तं बाहेर पडू शकणार होता !

" मी पुन्हा प्रयत्न करणार आहे !" बिल बेलींजर ठामपणे उद्गारला, " माझ्याबरोबर कोण कोण येण्यास तयार आहे ?"
" मी येतो !" क्ले डेक्कर पुढे झाला.

काही मिनीटांतच पाचजण एस्केप ट्रंक़कडे जाणा-या शिडीपाशी जमले. बेलींजर, डेक्कर, फ्लॅगनन, लेलँड वीकली आणि एन्साईन बेसील पिअर्स !.

डेक्करने आपलं मॉमसेन लंग्ज चढवलं. त्याच्या मागेच असलेल्या जॉर्ज झॉफ्कीनच्या डेक्करच्या मॉमसेन लंग्जची कार्बन डाय ऑक्साईड सोडणारी झडप बंद असल्याचं ध्यानात आलं. त्याने ती झडप मोकळी केली.

झॉफ्कीनच्या या कृतीमुळे डेक्करचा जीव वाचणार होता का ?

मॉमसेन लंग्ज चढवून होताच डेक्करने झॉफ्कीनला एस्केप ट्रंकच्या दिशने ओढलं.

" चल माझ्याबरोबर ! आपण इथून बाहेर पडू !" डेक्कर त्याला म्हणाला
" नको !" झॉफ्कीन उत्तरला, " तू जा !"
" अरे पण का ?"
" मला भीती वाटते ! मला पोहता येत नाही !"

डेक्कर तीन ताड उडाला !

पाणबुडीवर काम करणा-या नौसेनीकाला पोहता येत नाही ? या धक्क्यातून सावरण्यास त्याला काही क्षण लागले.

" हे बघ जॉर्ज, मॉमसेन लंग्जचा तू लाईफ जॅकेटसारखा वापर करू शकतोस. वर जाताना दोरीला पकडूनच जायचं आहे ! एकदा वर पोहोचल्यवर तू बुऑयला पकडून तरंगत राहशील !" डेक्कर त्याला समजावत म्हणाला.
" तू जा क्ले ! मी नंतर येईन !"

डेक्कर गोंधळून गेला होता ! आपण वाचलो तर झॉफ्कीनच्या पत्नीला - मार्थाला काय सांगावं त्याला कळत नव्हतं.