अध्याय २
(गीति)
श्रीप्रभुगजाननाला, वरेण्य पुसतो पुढील प्रश्नास ।
१.
कथिलें ज्ञान नि कर्मा, यांतिल सांगा सुयोग्य एकास ॥१॥
गणपति म्हणे वरेण्या, सृष्टिस्थितिचे प्रकार हे कथिले ।
२.
प्रतियोग सांख्य यांना, कर्माला ते सुयोग्य विधि कथिले ॥२॥
विधिपरि कर्म न केलें, तर तो निष्क्रिय असाच होत असे ।
३.
कर्माच्या त्यागानें, त्याला सिद्धी मुळींच प्राप्त नसे ॥३॥
कर्मावांचून मानव, राहत नाहीं कदापि भूपा तो ।
४.
प्रकृतिगुणधर्मानें, सहजच घडतें स्वकर्म तो करितो ॥४॥
इंद्रियनियमन करुनि, करितो कर्मास चिंतुनी विषया ।
५.
मंदमती तो होतो, तुच्छहि होतो जगांत तो राया ॥५॥
इंद्रियनियमन करितो, मनही अवरी तयापरी जो तो ।
६.
होतो निरिच्छ योगें, करुनी कर्मास योग साधी तो ॥६॥
कर्म करुं नये ऐसें, भूपा इच्छूं नयेस यापेक्षां ।
७.
कर्मफलाची इच्छा, त्यजिणें उत्तम असेच त्यापेक्षां ॥७॥
देहस्थिति ही होते, कर्मापासून योग्य भूपा ही ।
कर्म न करितां तैसी, देहस्थिति मिळे न केव्हांही ॥८॥
मजसी कर्म न अर्पी, तो होतो बद्ध त्याच कर्मांनीं ।
कर्मीं निरिच्छ होउन, कर्माठायीं अलिप्तता मानी ॥९॥
कर्म मर्दपण करणें, ध्यानीं धरणें प्रमूख हें तत्त्व ।
८.
तुजला प्रामुख्यानें, सांगितसें हें गुपीतसें तत्त्व ॥१०॥
कर्मठ कर्म मदर्पणिं, दक्ष असे तो सुबद्ध होत नसे ।
९.
इच्छुनि कर्म करी तो, कर्मामध्येंच बद्ध होत असे ॥११॥
पूर्वी यज्ञासह ते, निर्मियले वर्ण मीं तयासंगें ।
यज्ञ करुनियां निर्मा, भूवरि आधीं प्रजाहि त्यायोगें ॥१२॥
कल्पद्रुमापरी हे, फळ देती ते सुयोग्यसें यज्ञ ।
१०.
यास्तव याज्ञिककर्मा, उत्तेजन दीधलें करुन प्राज्ञ ॥१३॥
जेथें यज्ञहि होती, तेथें येती समस्त ते देव ।
घेउन अन्नग्रासा, तोषित होती तिथेंच ते देव ॥१४॥
सुखवुन कर्मठ याज्ञिक, देती त्यांना सुयोग्यसें स्थान ।
११.
यास्तव याज्ञिककर्मा, दिधलें मीं तें तयांस प्रोत्सान ॥१५॥
तोषित होउन दिधल्या, इच्छित वस्तू सुयज्ञ कर्त्यांसी ।
मोबदला कर्त्यांनी, दिधला नाहीं सुशांत देवांसी ॥१६॥
मोबदला देती ना, यांना तस्कर असें म्हणावें कीं ।
१२.
यापरि गणेश वदती, भूपति ऐकें सुशांतचित्तें कीं ॥१७॥
हवनीय शेष अन्ना, भक्षिति ते होति कीं रहित पापी ।
१३.
अपुलेसाठिंच केवळ, पचविति तें अन्न भक्षुनी पापी ॥१८॥
विधिपासुन यज्ञाची, निपज असे तीमुळेंच देववर ।
१४.
निपजति अन्नापूर्वी, अन्नापासुन समस्त प्राणिवर ॥१९॥
विधियुक्त कर्म जनी तों, विधि आहे तो मदीय सुत आहे ।
१५.
यास्तव मी विश्वानें, यज्ञानें नी भरुन स्थित राहें ॥२०॥
अज्ञ असे जो मानव, इंद्रियसुख पावुनीच तो राहे ।
१६.
ज्ञानी मानव भूपा, भवचर्कांतुन सूटून मज पाहे ॥२१॥
अंतरबाह्यहि तृप्ती, ज्ञान्यांची ती सदैवशी असते ।
१७.
अंतरबाह्यहि आत्मा, तोषित असुनी निरिच्छमति असते ॥२२॥
कार्यांकार्यांमाजी, पाहत नाहीं शुभाशुभा कांहीं ।
१८.
त्याला जगतामाजी, साध्य नसे ही उरेच ना पाहीं ॥२३॥
कर्मावरि आसक्ती, असणें हें देत ना च गति चांग ।
१९.
यास्तव कर्म करावें, अनसक्त असे मजसि हो गतीयोग ॥२४॥
कर्मत्यागापासुन, पावति मुनि नी सुविप्र सत्‌सिद्धी ।
२०.
कर्मावरि नासक्ती, यानें साधे सुलोकशी सिद्धी ॥२५॥
स्वकर्म करणाराचें, करिती जन तें त्वरीत अनुकरन ।
२१.
मानुन प्रमाण त्यांना, त्यापरि करिती स्वयेंच आचरण ॥२६॥
२२.
कर्म करीं मी भूपा, इच्छित नाहीं सुवस्तु वा स्वर्ग ।
व्हावी प्राप्त म्हणूनी, न करीं वर्तोत जाण जनवर्ग ॥२७॥
कर्म न करिं मी भूपा, आलस्यें युक्त होउनी जेव्हां ।
२३.
वर्ण समस्तहि ध्यानीं, गुंगुनि कर्में करीतना तेव्हां ॥२८॥
ऐसें झालें असतां, औपासक नष्ट होउनी जाती ।
२४.
नाशहि पावति भूपा, केला संकर सु-वर्ण मज म्हणती ॥२९॥
कामी मानव करितो, मूढपणें तें सहेतुकें कर्म ।
२५.
उपदेश त्यास व्हावा, यास्तव ज्ञानी अहेतुकें कर्म ॥३०॥
कर्मठ कर्म करीती, मूढपणें भेदबुद्धि ते असती ।
२६.
ते बुद्धिनाश करुनी, योगानें सर्व देत कर्मे तीं ॥३१॥
कर्म करावें भूपा, फलाभिसंधी त्यजून योगानें ।
पुढती तुजसी सांगें, ऐकें राया सुशांतचित्तानें ॥३२॥
मूढपणानें करितां, भेद नि ताठा जनीत कर्में तीं ।
२७.
कर्माठायीं होतें, मीपण उपजे अशीच बुद्धी ती ॥३३॥
गुणकर्मविभागानें, जाणे जो योग विषय आत्मत्व ।
तो योगसाधनासी, पदार्थठायीं असक्त ना तत्त्व ॥३४॥
सत्त्वरजतमात्रीणीं, युक्त गुणांनीं अशी असे माया ।
२८.
तीतें मोहित होउन, फलइच्छेनें करीत कर्मा या ॥३५॥
शास्त्रावरती त्यांचा, नसतो विश्वास मुख्य कारण तें ।
२९.
स्वात्माद्रोहक होती, उल्लंघन करित नाच शास्त्रांतें ॥३६॥
ऐसेच वागती त्या, नाम असे जाण विश्ववेत्ते हें ।
तदुपरि परिसें भूपा, सुबोध करितों सुतत्त्व योगा हें ॥३७॥
ज्ञात्यांनीं नित्याचीं, कर्में करणें निमित्तशीं साचीं ।
अर्पावीं मजला तीं, माझें मी नी त्यजून मति हेची ॥३८॥
यापरि वर्ते मानव, परमगती ती त्वरीत तो पावे ।
३०.
चित्तीं धरुन ऐसें, भूपापरि त्या सदैव वर्तावें ॥३९॥
माझ्या बोधापरि ते, हेतू त्यजुनी सुवर्तती भक्‍त ।
३१.
कर्म करुनियां होती, नृपनाथा ते त्वरीत कीं मुक्‍त ॥४०॥
माझ्या बोधापरि ते, वागत नसती अजाण मानव ते ।
३२.
मम अरि जाणावे ते, होती मतिनष्ट भ्रष्ट आदि मानव ते ॥४१॥
ज्ञानेंयुक्‍त असुनहि, प्रकृतिपरि कर्म करुनिया राहे ।
३३.
प्रकृति प्रचीत पावे, त्यांची श्रद्धा अजाणशी आहे ॥४२॥
जे विषय इंद्रियांचे, त्यांमाजी काम क्रोध अदि असती ।
३४.
होऊं नयेच वश त्या, जीवात्मा नाश कारणा होती ॥४३॥
परधर्म दिसे सुगुणी, स्वीकृत करणें घडेच पापद हें ।
दिसतो स्वधर्म अगुणी, आचरणें तें सुपुण्यदायक हें ॥४४॥
स्वधर्म पाळुन भूपा, मरणें हें स्वर्गलोकिं हितकारी ।
परधर्म पाळुनी तो, मरणें हें अन्य लोकिं भयकारी ॥४५॥
यास्तव परधर्माला, अनुसरणें हें अयोग्य भूपा हें ।
३५.
स्वधर्मपालन करणें, योग्य असें बोधितों तुला मी हें ॥४६॥
भूपति वरेण्य यानें, पुशिलें प्रभुला मुनीस सुत सांगे ।
मुनिगण ऐकति प्रश्ना, ठेविति चित्तास त्यास्वयें जागें ॥४७॥
इच्छा नसतां होते, दुष्कर्माची बळेंच ती इच्छा ॥४८॥
३६.
कोण करवितो देवा, सांगें हें स्पष्टही असे इच्छा ॥४८॥
गणपति म्हणे वरेण्या, रज तम गुण हे अनुक्रमें जनिते ।
कामक्रोधादिक हे, मोठे पापी जनांस वशकर्ते ॥४९॥
तसले प्रकार परि ते, कर्म करविती म्हणून ते दोनी ।
३७.
अपुले द्वेषी शत्रू, ऐसें त्यांना सुनिश्चयें मानी ॥५०॥
माया जशी जगाला, बाष्प तसा उदक व्यापुनी राहे ।
३८.
वर्षा ऋतूंत रविला, व्याप्त जसा मेघ काम हा आहे ॥५१॥
इच्छात्मक काम असे, शूर जवा द्वेषकारि गुण पाहे ।
३९.
तैसाच पोषणाला, कठिण असे ज्ञान झाकुनी राहे ॥५२॥
मन बुद्धि इंद्रियांच्या, काम वसे आश्रयास भूपा तो ।
४०.
त्यांच्या साह्यें करुनी, मति नासुनि भुलवि काम ज्ञाना तो ॥५३॥
मन इंद्रियेंहि सारीं, नियमन करि नी अधींच विज्ञान ।
४१.
पापी काम तयांना, नाशक तो जिंकणेंच त्या म्हणुन ॥५४॥
इंद्रिय मन बुद्धी नी, आत्मा यांची अनुक्रमें आहे ।
ओळख होणें दुर्घट, जाणें हें तत्त्व सांगतों मी हें ॥५५॥
आत्मज्ञानें योगें, निश्चय करितो अधींच आत्म्याचा ।
४२.
जो कामरुप शत्रू, जिंकी तो ठाव परमपद साचा ॥५६॥
येणेंपरि भूपाला , सांगति तो कर्मयोग साद्यन्त ।
४३.
सूत मुनींना कथिती, दुसरा अध्याय ईशगीतेंत ॥५७॥
प्रभुकंठींही घाली, दुसरी माळा सुरेख दूर्वांची ।
तस्तम काव्यें प्रभुला, प्रिय वाटो कीं मयूरसूताचीं ॥५८॥