अध्याय ५
(गीति)
गणपति म्हणे वरेण्या, श्रौतःस्मार्तादि कर्मं करिं नित्य ।
फलइच्छारहित अशीं, मात्र करावीं सशास्त्रशीं विहित ॥१॥
न करी कर्म असा जो, योगाच्या आश्रयीं सदा योगी ।
१.
त्यापेक्षां कर्माचें, जो फल नेच्छीत श्रेष्ठसा योगी ॥२॥
योगप्राप्तीकरितां, कर्म असे योग हेंच साधन हें ।
सांगतसें भूपा हें, साध्य करायास हेतु हा आहे ॥३॥
इंद्रियनिग्रह करणें, शांती धरणें प्रमूख हे दोन ।
२.
हेतू साध्य करावे, ऐकें योगास योग्य गा जाण ॥४॥
विषयांचें चिंतन हें, करुनि करी कर्म सर्वदा जो तो ।
अपुला आपण वैरी, होतो तें तत्त्व सांगतों श्रविं तो ॥५॥
विषयांविषयीं राहे, निरिच्छ ऐसा करीतसे कर्म ।
३.
योगाची सिद्धी त्या, लाभे भूपा प्रमुखसें वर्म ॥६॥
मुक्‍ती आणिक बंधन, तैशीं द्वंद्वें अरी नि मित्र अशीं ।
४.
आत्म्याचें साहाय्य तयां, असतें नसतें अनात्मया ऐशीं ॥७॥
सुख दुःख साधु मानव, आणिक शत्रू तसेच मित्र अशीं ।
काष्टस्सुवर्ण आणिक, द्वेषी उद्विग्नमान युग्म अशीं ॥८॥
इत्यादी ठायासी, समबुद्धीनेंच पाहती जे ते ।
आणिक निजात्म तैसें, असति जितेंद्रिय सुयोग्य भूपा ते ॥९॥
मोठे ज्ञानी असुनी, असती विज्ञानयुक्‍त भूपा ते ।
योगाभ्यासासाठीं, योग्य निरंतर सुदक्ष असती ते ॥१०॥
योगाभ्यासासाठीं, निषिद्ध सांगें स्थळें नृपा ऐक ।
५-६
चित्त व्यग्र बुभुक्षित, व्याकुळ तापस श्रमीक नर ऐक ॥११॥
अतिशीत उष्ण काळीं, योगासी समय योग्य नाहींत ।
७.
योगासि योग्य नच जल, वायू वन्ही समीपसा प्रांत ॥१२॥
जेथें ध्वनि ऐकाया, येतो स्थल नी श्मशान गो-स्थान ।
भिंतीसमीप आणिक, शुष्क-तरु ध्वनिसयुक्तसें स्थान ॥१३॥
अग्नी वापी नदि नी, वारुळ संनिध करुं नये योग ।
८-९.
मोठा पडीत वाडा, पिशाच्च वसती करुं नये योग ॥१४॥
योगाभ्यासक याला, कळलें नाहीं वरील ते दोष ।
त्याला विकार होती, ऐक वरेण्या कथीतसें दोष ॥१५॥
वाटे शरीर जड हें, ज्वर आला कीं मनास विस्मरण ।
१०.
तैसेंच मांद्य आलें, वाचा बसली बधीर हो कर्ण ॥१६॥
यास्तव योगाभ्यासक, यांनीं जर दोष टाकिले नच हे ।
किंवा जरि यांविषयीं, आळस केला तरीहि सत्वर हे ॥१७॥
स्मृति-विभ्रमादि सारे, दोषहि जडती सनिश्चयें बा गा ।
११.
यास्तव सावध ऐकें, बोध असा हा अधींच हो जागा ॥१८॥
योगाभ्यासक यांनीं, बहु खाणें नी त्यजून उपवास ।
मित खाणें योग्य तया, निद्रेच्याही तशाच नियमांस ॥१९॥
इच्छा सोडुन सार्‍या, इंद्रिय-नियमन करुन वर्तावें ।
१२.
निद्रा-अहार दोनी, बेतानें ठेवुनी व वर्तावें ॥२०॥
यापरि हळुहळु शांती, मिळवावी योग्य साधनासाठीं ।
१३.
भूपा सावध ऐकें, सांगें ज्या मी पुढील त्या गोष्टी ॥२१॥
जिकडे तिकडे धावे, आवरुन मन तें त्वरीत वश करणें ।
१४.
आहे चंचल मोठें, यास्तव त्याला अधींच आवरणें ॥२२॥
येणेंपरि वर्तुन तो, योगी मिळवी सुयत्‍नशी सिद्धी ।
१५.
अपुल्यामाजी जग हें, पाहे तैसीच मूर्ति जगिं बुद्धी ॥२३॥
योगें करुन मजला, पाहे जो तो तयास मी पावें ।
१६.
तो मजला नी मीही, त्याला भूपा कधीं न विसरावें ॥२४॥
क्षुत् तृष्णादी द्वंद्वें, सुखदुःखहि तोष-द्वेष हीं राया ।
अपुल्यापरीच होती, समस्त भूतें तशीच मम काया ॥२५॥
ऐसा योगी मजला, सर्वव्यापक असे सदा पाहें ।
१७-१८.
मत्‌ठायीं भाव असा, जाणुन ब्रह्मादि वंद्य तो हो हें ॥२६॥
भूपति वरेण्य पुसतो, गणपतिसी प्रश्न आणखी जे ते ।
योग-द्वय साधाया, कठिण असें वाटतें प्रभू मातें ॥२७॥
मन हें चंचल आहे, निग्रह करणें बहूत यास्तव हें ।
१९.
पुसतो सुलीन वाचे, व्हावें कैसें मला कथा तें हें ॥२८॥
गणपति म्हणे वरेण्या, मन अवराया बहूत तें कठिण ।
ऐशा मनास अवरुनि, जो तो होतो स्व-मुक्त भव जाण ॥२९॥
अरघट्ट घडयाळाइव, चाले भवचक्र या जगामाजी ।
२०.
अवरुन मनास होतो, योगी हा पूज्य मानवां गाजी ॥३०॥
विषयी करवे ज्याला, कीलक त्याला स्व-कर्म जें त्यातें ।
२१.
ऐशा भवचक्रासी, तोडाया योग्य नरच कामुक ते ॥३१॥
चंचल मन जिंकाया, संतांचि संगति नि वैराग्य ।
गुरुचा प्रसाद आणिक, भोगाविषयीं निरिच्छ तो योग्य ॥३२॥
अतिशय दुःखद स्थितिही, मन जिंकाया अणीक कारण ती ।
२२.
होतें भूपति ऐकें, इतुक्या गोष्टी सुयोग्यशा होती ॥३३॥
किंवा अभ्यासानें, वश करणें योग-सिद्धिसी मन हें ।
२३.
मन आवरल्यावांचुन, दुर्लभ आहेच योगप्राप्ति हे ॥३४॥
वरेण्य भूपति वदतो, हे देवा योगभ्रष्ट जे होती ।
त्याला कवणा लोकीं, प्राप्ती होते तशीच गति प्राप्ती ॥३५॥
कैसी फलप्राप्ती तया, होते हे प्रश्न संशयी मतिनें ।
२४.
पुसतो सुलीन होउन, निरसा हे बुद्धियुक्तशा स्वमनें ॥३६॥
गणपति म्हणे वरेण्या, योगी होतो स्व-भ्रष्ट कर्मांसी ।
उत्तम देह धरुनियां, स्वर्गाचे भोग भोगुनीच इहवासी ॥३७॥
उत्तम कुलांत जन्मति, योगी ऐसे नृपा गती त्यांसी ।
२५-२६.
नंतर पूर्वी स्वीकृत, कर्मापरि योगि योग्य पुण्यासी ॥३८॥
नरकीं कधीं न जाती, ऐकें भूपा पुढील कथनासी ।
विधियुक्त कर्म करि जो, सु-तपी ज्ञानी बहूतसा यासी ॥३९॥
याहुन श्रेष्ठच योगी, अत्युत्तम भक्ति-युक्तसा भक्त ।
२७.
ऐसी योगप्रशंसा, कथिली पंचम तुला समासांत ॥४०॥
पंचम माला अर्पीं, प्रभु-कंठासी करुन कवनांची ।
सेवावी दासाची, प्रियकर वाटो प्रभूस ते साची ॥४१॥