भारताच्या पहिल्या स्वातंत्र्यसंग्रामात बिहारच्या कुंवर सिंह यांनी ब्रिटिशांना दिलेले आव्हान भारतीय इतिहासात एक प्रेरणादायी अध्याय आहे. आपल्या भूमिसाठी स्वतःचे जीवन अर्पण करणाऱ्या कुंवर सिंह हे शौर्य आणि धैर्याचे अजरामर प्रतीक आहेत.

प्रारंभिक जीवन आणि शोषणाविरोधाची ठिणगी

कुंवर सिंह यांचा जन्म १७७७ मध्ये भोजपूर जिल्ह्यातील जगदीशपूर येथे एका प्रतिष्ठित जमीनदार कुटुंबात झाला. त्यांना लहानपणापासूनच साहस, नेतृत्व आणि धाडसाचे संस्कार मिळाले होते. ते ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या जुलमी कर आणि शोषणकारी भूमी धोरणाने त्रस्त होते. हे धोरण शेतकऱ्यांना गरिबीकडे ढकलत होते तर जमीनदारांची संपत्ती हिसकावून घेत होते. ब्रिटिश शासनाच्या अन्यायाने कुंवर सिंह यांच्या मनात असंतोषाची भावना वाढवली आणि बंडाचे बीज पेरले.

१८५७ च्या बंडातील नेतृत्व

१८५७ साली जेव्हा ब्रिटिश राजवटीविरुद्धचा उद्रेोह उसळला, तेव्हा कुंवर सिंह यांनी या संधीचे सोने केले. त्यांनी बिहारमध्ये ब्रिटिशांविरुद्ध सशस्त्र उठावाला नेतृत्व दिले. वयाच्या अष्टम दशकात असूनही त्यांनी अदभुत शौर्य दाखवत आणि उत्कृष्ट नेतृत्व कौशल्यांचा परिचय देत ब्रिटिश सैन्याविरुद्ध लढा दिला. कुंवर सिंह यांच्या सैनिकांमध्ये आग्रा, अर्राह, आणि मुजफ्फरपूर येथील क्रांतिकारक, सामान्य शेतकरी आणि स्थानिक जमीनदारांचा समावेश होता.

अर्राह वरील विजय आणि गनिमी लढाई

आग्रा येथील बंडखोरांनी कुंवर सिंह यांच्या नेतृत्वाखाली ब्रिटिशांचा पराभव केला आणि २७ जुलै १८५७ रोजी विजय मिळविला. ही कामगिरी १८५७ च्या बंडातील एक उल्लेखनीय क्षण मानला जातो. या विजयानंतर कुंवर सिंह यांनी छापामार युद्धनीती (गनिमी कावा) वापरून ब्रिटिशांशी लढा सुरू ठेवला. अनेक महिने ते ब्रिटिश सैन्यापासून बचावत होते, त्यांना कोंडीत पकडण्याच्या सर्व प्रयत्नांना त्यांनी चकवा दिला.

अंतिम लढा आणि पराक्रम

२३ एप्रिल १८५८ रोजी, बिहारमधील जगदीशपूर परिसरात कुंवर सिंह यांनी ब्रिटिश सेनेशी शेवटची लढाई दिली. वृद्ध असले तरीही ते अत्यंत पराक्रमाने लढले. या लढाईत त्यांना मनगटावर गोळी लागली. जखमी अवस्थेत ते जगदीशपूरला परत आले आणि लवकरच २६ एप्रिल १८५८ रोजी वयाच्या ८० व्या वर्षी त्यांचे निधन झालेे.

वारसा

कुंवर सिंह स्वातंत्र्यासाठीच्या भारतीय लढ्याचे प्रतीक आहेत. जुलूमाचा सामना करूनही त्यांनी ब्रिटिशांशी शेवटपर्यंत झुंज दिली. बिहारमध्ये त्यांना 'वीर कुंवर सिंह' म्हणून श्रद्धेने स्मरले जाते. आपल्या अतुलनीय शौर्याने आणि नेतृत्वाने त्यांनी अनेक क्रांतिकारकांना प्रेरणा दिली. बिहारमधील अनेक ठिकाणांना त्यांचे नाव देण्यात आले असून त्यांच्या सन्मानार्थ पुतळेही उभारण्यात आले आहेत.