प्रकरण एक ते बारा 113
प्रकरणे अकरावे
मांसाहार
बुद्ध भगवंताचा मांसाहार
परिनिर्वाणाच्या दिवशी बुद्ध भगवंताने चुन्द लोहाराच्या घरी डुकराचे मास खाल्ले आणि आजकालचे बौद्ध भिक्षु देखील कमी जास्ती प्रमाणाने मांसाहार करतात, तेव्हा असा प्रश्न उपस्थित होतो की, अहिंसेला परमधर्म समजणार्‍या बुद्धाचे आणि त्याच्या अनुयायांचे हे वर्तन क्षम्य आहे काय? या प्रश्नाची चर्चा करणे योग्य वाटते.
बुद्धाने परिनिर्वाणाच्या दिवशी जो पदार्थ खाल्ला त्याचे नाव ‘सूकरमद्दव’ होते. त्याच्यावर बुद्धघोषाचार्यांची टीका आहे ती अशी—
“सूकरमद्दवं ति नातितरुणस्स नातिजिम्णस्स एक जेट्ठकसूकरस्स पवत्तमसं। तं किर मुदुं चेव सिनिद्ध च होति। तं पटियादपेत्वा साधुकं पचापेता ति अत्थो। एके भणन्ति, सूकरमद्दवं ति पन मुदुओदनस्स पञ्चगोरसयूपाचनविधानस्स नाममेतं, यथा गवपानं नाम पाकनानं ति। केचि भणन्ति सूकरमद्दवं नाम रसायनविधि, त न रसायनतत्वे आगच्छति, तं टुन्देन भगवतोपरनिब्बानं न भवेय्या ति रसायनं पटियत्तंति।“
‘मूकरमद्दव म्हणजे फार तरुण नव्हे व फार वृद्ध नव्हे, पण जो अगदी लहान पोराहून वयाने मोठा अशा डुकराचे शिजविलेले मांस. ते मृदु आणि स्निग्ध असते. ते तयार करवून म्हणजे उत्तम रीतीने शिजवून असा अर्थ समजावा. कित्येक म्हणतात, पंचगोरसाने तयार केलेल्या मृदु अन्नाचे हे नाव आहे, जसे गवपान हे एक विशिष्ट पक्वान्नाचे ना कोणी म्हणतात, सूकरमद्दव नावाचे एक रसायन होते. रसायनार्थी त्या शब्दाचा उपयोग करण्यात येतो. भगवन्ताचे परिनिर्वाण होऊ नये, एतदर्थ ते चुन्दाने भगवन्ताला दिले.
या टिकेत सूकरमद्दव शब्दाचा मुख्य अर्थ सूकरमास असाच करण्यात आला आहे. तथापि, तो अर्थ बरोबर होता, याबद्दल बुद्धघोषाचार्याला खात्री नव्हती. का की, त्याच वेळी ह्या शब्दाचे आणखी दोन अर्थ करण्यात येत असत. या शिवाय दोन भिन्न अर्थ उदानअट्ठकथेत सापडतात, ते असे—
‘केचि पन सुकरमद्दवं ति न सूकरमंसं सूकरेहि मद्दितवंकळीरो ति वद्न्ति। अञ्ञे सूकरेहि मद्दितपदेसे जातं अहिच्छतकं ति।‘
‘कोणी म्हणतात, सूकरमद्दवं म्हणजे डुकराचे मांस नव्हे. डुकरांनी तुडवलेल्या वेळूचा तो मोड, दुसरे म्हणतात, डुकरांनी तुडवलेल्या जागी उगवलेले अलंबे.”
याप्रमाणे सूकरमद्दव शब्दाच्या अर्थासंबंधाने पुष्कळच मतभेद आहेत. तथापि बुद्ध भगवान सूकरमांस खात होता. याला अंगुत्तरनिकायाच्या पंचकनिपातात आधार सापडतो. उग्ग राहपति म्हणतो—
‘मनापं मे भन्ते संपन्नवरसूकरमंसं तं मे भगवा पटिग्गण्हातु अनकम्पं उपादाया ति। पटिग्गेहेसि भगवा अनुकम्प उपादाया ति।‘
‘भदन्त उत्तम डुकराचे उत्कृष्ट रीतीने शिजवून तयार केलेले हे मांस आहे ते माझ्यावर कृपा करून भगवन्ताने घ्यावे भगवन्ताने कृपा करून ते मांस घेतले.’
मांसाहार
बुद्ध भगवंताचा मांसाहार
परिनिर्वाणाच्या दिवशी बुद्ध भगवंताने चुन्द लोहाराच्या घरी डुकराचे मास खाल्ले आणि आजकालचे बौद्ध भिक्षु देखील कमी जास्ती प्रमाणाने मांसाहार करतात, तेव्हा असा प्रश्न उपस्थित होतो की, अहिंसेला परमधर्म समजणार्‍या बुद्धाचे आणि त्याच्या अनुयायांचे हे वर्तन क्षम्य आहे काय? या प्रश्नाची चर्चा करणे योग्य वाटते.
बुद्धाने परिनिर्वाणाच्या दिवशी जो पदार्थ खाल्ला त्याचे नाव ‘सूकरमद्दव’ होते. त्याच्यावर बुद्धघोषाचार्यांची टीका आहे ती अशी—
“सूकरमद्दवं ति नातितरुणस्स नातिजिम्णस्स एक जेट्ठकसूकरस्स पवत्तमसं। तं किर मुदुं चेव सिनिद्ध च होति। तं पटियादपेत्वा साधुकं पचापेता ति अत्थो। एके भणन्ति, सूकरमद्दवं ति पन मुदुओदनस्स पञ्चगोरसयूपाचनविधानस्स नाममेतं, यथा गवपानं नाम पाकनानं ति। केचि भणन्ति सूकरमद्दवं नाम रसायनविधि, त न रसायनतत्वे आगच्छति, तं टुन्देन भगवतोपरनिब्बानं न भवेय्या ति रसायनं पटियत्तंति।“
‘मूकरमद्दव म्हणजे फार तरुण नव्हे व फार वृद्ध नव्हे, पण जो अगदी लहान पोराहून वयाने मोठा अशा डुकराचे शिजविलेले मांस. ते मृदु आणि स्निग्ध असते. ते तयार करवून म्हणजे उत्तम रीतीने शिजवून असा अर्थ समजावा. कित्येक म्हणतात, पंचगोरसाने तयार केलेल्या मृदु अन्नाचे हे नाव आहे, जसे गवपान हे एक विशिष्ट पक्वान्नाचे ना कोणी म्हणतात, सूकरमद्दव नावाचे एक रसायन होते. रसायनार्थी त्या शब्दाचा उपयोग करण्यात येतो. भगवन्ताचे परिनिर्वाण होऊ नये, एतदर्थ ते चुन्दाने भगवन्ताला दिले.
या टिकेत सूकरमद्दव शब्दाचा मुख्य अर्थ सूकरमास असाच करण्यात आला आहे. तथापि, तो अर्थ बरोबर होता, याबद्दल बुद्धघोषाचार्याला खात्री नव्हती. का की, त्याच वेळी ह्या शब्दाचे आणखी दोन अर्थ करण्यात येत असत. या शिवाय दोन भिन्न अर्थ उदानअट्ठकथेत सापडतात, ते असे—
‘केचि पन सुकरमद्दवं ति न सूकरमंसं सूकरेहि मद्दितवंकळीरो ति वद्न्ति। अञ्ञे सूकरेहि मद्दितपदेसे जातं अहिच्छतकं ति।‘
‘कोणी म्हणतात, सूकरमद्दवं म्हणजे डुकराचे मांस नव्हे. डुकरांनी तुडवलेल्या वेळूचा तो मोड, दुसरे म्हणतात, डुकरांनी तुडवलेल्या जागी उगवलेले अलंबे.”
याप्रमाणे सूकरमद्दव शब्दाच्या अर्थासंबंधाने पुष्कळच मतभेद आहेत. तथापि बुद्ध भगवान सूकरमांस खात होता. याला अंगुत्तरनिकायाच्या पंचकनिपातात आधार सापडतो. उग्ग राहपति म्हणतो—
‘मनापं मे भन्ते संपन्नवरसूकरमंसं तं मे भगवा पटिग्गण्हातु अनकम्पं उपादाया ति। पटिग्गेहेसि भगवा अनुकम्प उपादाया ति।‘
‘भदन्त उत्तम डुकराचे उत्कृष्ट रीतीने शिजवून तयार केलेले हे मांस आहे ते माझ्यावर कृपा करून भगवन्ताने घ्यावे भगवन्ताने कृपा करून ते मांस घेतले.’