*परिशिष्ट एक ते तीन 10
(६) देवस्थांनी योग्य जोपासना केली म्हणजे देवता राज्याचे रक्षण करतात.
(७) अर्हन्तांना कोणत्याही प्रकारचा ताप पोचू देत नाहीत, म्हणजे त्यांच्या राहण्याच्या जागेच्या आसपास कोणी झाडे न तोडावी, जाळी पसरून मृगांना न पकडावे, तळ्यात मासे मारून नयेत, यासंबंधाने काळजी घेतात.
अट्ठकथेत वज्जींच्या कायद्यावर थोडीशी विस्तृत टीका आहे. चोराला पकडला तर त्याची चौकशी क्रमश: विनिश्चय महामात्य, व्यावहारिक, अंत:कारिक, अष्टकुलिक, सेनापति, उपराजा आणि राजा असे सात प्रकारचे अधिकारी करीत असत. यात अष्टकुलिक म्हणजे आजकालच्या ज्यूरिसारखे होते की काय हे सांगता येत नाही. इतर अधिकायाची अधिकारमर्यादा काय होती, हे देखील समजत नाही. राजा म्हणजे गणराजांचा अध्यक्ष. तो किती वर्षेपर्यंत अध्यक्ष असे, यांची माहिती कोठेच सापडत नाही. वज्जींच्या कायद्याचे पुस्तक लिहिलेले होते, ते साफ नष्ट झाले, ही मोठ्या दु:खाची गोष्ट होय. ग्रीक लोकांप्रमाणे जर आमच्या पूर्वजांना राज्यव्यवस्थेचे प्रेम असते, तर ह्या गणराजांचा इतिहास लुप्तप्राय झाला नसता.
बायकांवर बळजबरी होऊ न देण्याविषयी वज्जी सावधगिरी बाळगीत, हा मुद्दा महत्त्वाचा आहे. गणराजे जेव्हा अव्यवस्थितपणे वागू लागले, तेव्हा गरीब लोकांच्या बायकांवर जुलूम होऊ लागला, असे अनुमान करण्यास हरकत नाही. त्यामुळे लोकांना एकसत्ताक राज्यपद्धति बरी वाटू लागली. महाराजा फार झाले तर आपल्या शहरातील काही बायकांना झनानखान्यात नेऊन ठेऊ; पण हे गणराजे सगळ्या देशभर पसरले असल्यामुळे कोणत्याही गावातील बाई यांच्या जुलुमापासून मुक्त राहणे शक्य नव्हते. यास्तव लोकांनी राजीखुषीने एकसत्ताक राज्यपद्धति स्वीकारली असावी.
एकदा हे राजे अव्यवस्थितपणाने वागू लागले, म्हणजे त्यांच्यात फाटाफूट होणे साहजिक होते. वज्जी गणराजांत वस्सकार ब्राह्मणाने फूट पाडली, आणि त्यामुळे अजातशत्रूला त्यांचा पराजय करणे अगदी सोपे झाले. वज्जींच्या गणराज्याचा लय झाल्यावर लवकरच मल्लांचे गणराज्य देखील लयाला गेलेअसावे. अशा रीतीने प्रश्नचीन गणसत्ताक राज्यांचा नाश झाला. त्यां संघटनेची आणि कायद्याची तुरळक माहिती बौद्ध वाड्.मयात शिल्लक राहिली, एवढेच काय ते.
बौद्ध संघाने एकत्र जमून संघकृत्ये करण्याची जी पद्धति विनयपिटकात दिली आहे, तिच्यावरून वज्जी इत्यादिक गणराजे एकत्र कसे जमत व आपल्या सभेचे काम कसे चालवीत यांचे अनुमान करता येते.
(७) अर्हन्तांना कोणत्याही प्रकारचा ताप पोचू देत नाहीत, म्हणजे त्यांच्या राहण्याच्या जागेच्या आसपास कोणी झाडे न तोडावी, जाळी पसरून मृगांना न पकडावे, तळ्यात मासे मारून नयेत, यासंबंधाने काळजी घेतात.
अट्ठकथेत वज्जींच्या कायद्यावर थोडीशी विस्तृत टीका आहे. चोराला पकडला तर त्याची चौकशी क्रमश: विनिश्चय महामात्य, व्यावहारिक, अंत:कारिक, अष्टकुलिक, सेनापति, उपराजा आणि राजा असे सात प्रकारचे अधिकारी करीत असत. यात अष्टकुलिक म्हणजे आजकालच्या ज्यूरिसारखे होते की काय हे सांगता येत नाही. इतर अधिकायाची अधिकारमर्यादा काय होती, हे देखील समजत नाही. राजा म्हणजे गणराजांचा अध्यक्ष. तो किती वर्षेपर्यंत अध्यक्ष असे, यांची माहिती कोठेच सापडत नाही. वज्जींच्या कायद्याचे पुस्तक लिहिलेले होते, ते साफ नष्ट झाले, ही मोठ्या दु:खाची गोष्ट होय. ग्रीक लोकांप्रमाणे जर आमच्या पूर्वजांना राज्यव्यवस्थेचे प्रेम असते, तर ह्या गणराजांचा इतिहास लुप्तप्राय झाला नसता.
बायकांवर बळजबरी होऊ न देण्याविषयी वज्जी सावधगिरी बाळगीत, हा मुद्दा महत्त्वाचा आहे. गणराजे जेव्हा अव्यवस्थितपणे वागू लागले, तेव्हा गरीब लोकांच्या बायकांवर जुलूम होऊ लागला, असे अनुमान करण्यास हरकत नाही. त्यामुळे लोकांना एकसत्ताक राज्यपद्धति बरी वाटू लागली. महाराजा फार झाले तर आपल्या शहरातील काही बायकांना झनानखान्यात नेऊन ठेऊ; पण हे गणराजे सगळ्या देशभर पसरले असल्यामुळे कोणत्याही गावातील बाई यांच्या जुलुमापासून मुक्त राहणे शक्य नव्हते. यास्तव लोकांनी राजीखुषीने एकसत्ताक राज्यपद्धति स्वीकारली असावी.
एकदा हे राजे अव्यवस्थितपणाने वागू लागले, म्हणजे त्यांच्यात फाटाफूट होणे साहजिक होते. वज्जी गणराजांत वस्सकार ब्राह्मणाने फूट पाडली, आणि त्यामुळे अजातशत्रूला त्यांचा पराजय करणे अगदी सोपे झाले. वज्जींच्या गणराज्याचा लय झाल्यावर लवकरच मल्लांचे गणराज्य देखील लयाला गेलेअसावे. अशा रीतीने प्रश्नचीन गणसत्ताक राज्यांचा नाश झाला. त्यां संघटनेची आणि कायद्याची तुरळक माहिती बौद्ध वाड्.मयात शिल्लक राहिली, एवढेच काय ते.
बौद्ध संघाने एकत्र जमून संघकृत्ये करण्याची जी पद्धति विनयपिटकात दिली आहे, तिच्यावरून वज्जी इत्यादिक गणराजे एकत्र कसे जमत व आपल्या सभेचे काम कसे चालवीत यांचे अनुमान करता येते.