*परिशिष्ट एक ते तीन 9
सात नियमांवरील टीका
ह्या सात नियमांवरील बुद्धघोषाचार्यकृत अट्ठकथेचा गोषवारा-
(१) वारंवार एकत्रित होतात. काल जमलो होतो, परवाही जमलो होतो, तेव्हा आज आणखी कशाला जमास असे न म्हणता एकत्र जमतात. अशा रीतीने एकत्र न झाले तर चोहोंकडून आलेल्या बातम्या समजून घेता येत नाहीत. अमुक गावाच्या किंवा शहराच्या सीमेबद्दल विवाद उपस्थित झाले आहे, किंवा चोर बंड करीत आहेत, इत्यादिक वर्तमान ध्यानात येत नाही. राज्यकर्ते बेसावध आहेत असे जाणून चोरदेखील लूटफाट करतात. याप्रमाणे राज्यकर्त्यांची अवनति होते. वारंवार एकत्र जमल्याने सगळ्या बातम्या ताबडतोब समजतात, आणि फौज पाठवून बंदोबस्त ठेवता येतो. राज्यकर्ते सावध आहेत असे जाणून चोरदेखील टोळ्या करून राहत नाहीत; टोळ्या मोडून पळ काढतात. याप्रमाणे राज्यकर्त्यांची उन्नति होते.
(२) समग्र एकत्र होतात इत्यादि. आज काही काम आहे किंवा मंगलकार्य आहे असे म्हणून चुकारपणा न करता एकत्र होण्यासाठी नगार्‍याचा शब्द कानी पडताच एकत्र होतात. एकत्र झाल्यावर विचारपूर्वक सर्व कामांचा निकाल लावल्यावाचून जाऊ लागले, तर त्यांना ‘समग्र उठतात’ असे म्हणता येत नाही. तसे न करता सर्व कृत्ये आटपून एकत्र उठतात, समग्रपणे आपली कामे करतात, म्हणजे जर एखाद्या राजाला काही काम पडले, तर इतर सर्व राजे त्याच्या मदतीला जातात किंवा दुसर्‍या राज्यातील कोणी पाहुणा आला तर त्याच्या आदरसत्काराला सगळेच हजर असतात.
(३) न केलेला कायदा इत्यादिक. म्हणजे न ठरलेली जकात, कर वगैरे घेत नाहीत, पूर्वी ठरल्याप्रमाणेच घेतात. केलेल्या कायद्याचा भंग करीत नाहीत, कायद्याला अनुसरून वागतात. म्हणजे चोर म्हणून कोणाला धरून आणले तर त्याला चौकशी केल्यावाचून शिक्षा देत नाहीत. अशा रीतीने राज्यकर्ते वागले नाहीत, तर लोक उपद्रुत होतात; आणि सरहद्दीवर जाऊन स्वत: बंडखोर होता किंवा बंडखोरांच्या टोळ्यात सामील होतात आणि राज्यावर हल्ला करतात. ह्याप्रमाणे राज्यकर्त्यांची अवनति होते. कायदेशीरपणे वागल्याने वेळेवर कर वसूल होतो, तिजोरी वाढते आणि त्यायोगे सैन्याचा व खासगी खर्च व्यवस्थित चालतो.
वज्जींचा कायदा म्हणजे, जर चोर म्हणून कोणाला पकडून आणले तर वज्जी राजे त्याला एकदम शिक्षा न देता विनिश्चय महामात्यांच्या स्वाधीन करीत. ते अधिकारी तो चोर आहे किंवा नाही याची नीट चौकशी करून चोर नसला तर सोडून देत आणि चोर असला तर आपण काही एक मत न देता व्यावहारिकांच्या स्वाधीन करीत. ते देखील तशीच चौकशी करून चोर नसला तर त्याला सोडून देत, आणि चोर असला तर अंत:कारिक नावाच्या अधिकार्‍यांच्या हवाली करीत. ते देखील चौकशी करून चोर नसला तर अष्टकुलादिकांच्या स्वाधीन करीत, ते पूर्वीप्रमाणेत चौकशी करून चोर ठरला तर सेनापतीच्या, सेनापति उपराजाच्या, आणि उपराजा राजाच्या स्वाधीन करी. राजा चोर नसला तर त्याला सोडून देई, पण चोर ठरला तर प्रवेणीपुस्तक (कायद्याचे पुस्तक) वाचावयाला लावी. त्या पुस्तकात अमुक कृत्याला अमुक दण्ड असे लिहून ठेवलेले असे. त्या अनुसरून त्या चोराला राजा दण्ड करी. असा हा प्राचीन वज्जींचा कायदा.
(४) आपल्या वृद्ध राजकारणी पुरुषांचा मान ठेवला नाही आणि त्यांची वारंवार भेट घेतली नाही, तर त्यांचा सल्ला मिळावयाचा नाही, आणि तेणेकरून राज्यकर्त्यांची अवनति होईल. पण जे वडिलांचा सल्ला घेतात त्यांना अमुक प्रसंगी कसे वागावे हे बरोबर समजते, आणि तेणेकरून त्यांची उन्नति होते.
(५) विवाहित किंवा अविवाहित स्त्रियांवर बळजबरी केली, तर राज्यातील लोक असंतुष्ट होतात. आम्ही ज्या मुलींना लहानाचे मोठे केले, त्यांना हे राज्यकर्ते जबरदस्तीने आपल्या घरी नेऊन ठेवतात, असे म्हणून लोक सरहद्दीवर जाऊन स्वत: बंड करतात, किंवा दुसर्‍या बंडखोरांना सामील होतात, आणि राज्यावर स्वार्‍या करतात. बायकांवर बळजबरी झाली नाही, राज्यकर्त्यांकडून त्यांना रक्षण मिळाले, म्हणजे लोक निश्चिंतपणे आपली कामे करतात, आणि त्यामुळे राज्याच्या संपत्तीची अभिवृद्धि होते.
ह्या सात नियमांवरील बुद्धघोषाचार्यकृत अट्ठकथेचा गोषवारा-
(१) वारंवार एकत्रित होतात. काल जमलो होतो, परवाही जमलो होतो, तेव्हा आज आणखी कशाला जमास असे न म्हणता एकत्र जमतात. अशा रीतीने एकत्र न झाले तर चोहोंकडून आलेल्या बातम्या समजून घेता येत नाहीत. अमुक गावाच्या किंवा शहराच्या सीमेबद्दल विवाद उपस्थित झाले आहे, किंवा चोर बंड करीत आहेत, इत्यादिक वर्तमान ध्यानात येत नाही. राज्यकर्ते बेसावध आहेत असे जाणून चोरदेखील लूटफाट करतात. याप्रमाणे राज्यकर्त्यांची अवनति होते. वारंवार एकत्र जमल्याने सगळ्या बातम्या ताबडतोब समजतात, आणि फौज पाठवून बंदोबस्त ठेवता येतो. राज्यकर्ते सावध आहेत असे जाणून चोरदेखील टोळ्या करून राहत नाहीत; टोळ्या मोडून पळ काढतात. याप्रमाणे राज्यकर्त्यांची उन्नति होते.
(२) समग्र एकत्र होतात इत्यादि. आज काही काम आहे किंवा मंगलकार्य आहे असे म्हणून चुकारपणा न करता एकत्र होण्यासाठी नगार्‍याचा शब्द कानी पडताच एकत्र होतात. एकत्र झाल्यावर विचारपूर्वक सर्व कामांचा निकाल लावल्यावाचून जाऊ लागले, तर त्यांना ‘समग्र उठतात’ असे म्हणता येत नाही. तसे न करता सर्व कृत्ये आटपून एकत्र उठतात, समग्रपणे आपली कामे करतात, म्हणजे जर एखाद्या राजाला काही काम पडले, तर इतर सर्व राजे त्याच्या मदतीला जातात किंवा दुसर्‍या राज्यातील कोणी पाहुणा आला तर त्याच्या आदरसत्काराला सगळेच हजर असतात.
(३) न केलेला कायदा इत्यादिक. म्हणजे न ठरलेली जकात, कर वगैरे घेत नाहीत, पूर्वी ठरल्याप्रमाणेच घेतात. केलेल्या कायद्याचा भंग करीत नाहीत, कायद्याला अनुसरून वागतात. म्हणजे चोर म्हणून कोणाला धरून आणले तर त्याला चौकशी केल्यावाचून शिक्षा देत नाहीत. अशा रीतीने राज्यकर्ते वागले नाहीत, तर लोक उपद्रुत होतात; आणि सरहद्दीवर जाऊन स्वत: बंडखोर होता किंवा बंडखोरांच्या टोळ्यात सामील होतात आणि राज्यावर हल्ला करतात. ह्याप्रमाणे राज्यकर्त्यांची अवनति होते. कायदेशीरपणे वागल्याने वेळेवर कर वसूल होतो, तिजोरी वाढते आणि त्यायोगे सैन्याचा व खासगी खर्च व्यवस्थित चालतो.
वज्जींचा कायदा म्हणजे, जर चोर म्हणून कोणाला पकडून आणले तर वज्जी राजे त्याला एकदम शिक्षा न देता विनिश्चय महामात्यांच्या स्वाधीन करीत. ते अधिकारी तो चोर आहे किंवा नाही याची नीट चौकशी करून चोर नसला तर सोडून देत आणि चोर असला तर आपण काही एक मत न देता व्यावहारिकांच्या स्वाधीन करीत. ते देखील तशीच चौकशी करून चोर नसला तर त्याला सोडून देत, आणि चोर असला तर अंत:कारिक नावाच्या अधिकार्‍यांच्या हवाली करीत. ते देखील चौकशी करून चोर नसला तर अष्टकुलादिकांच्या स्वाधीन करीत, ते पूर्वीप्रमाणेत चौकशी करून चोर ठरला तर सेनापतीच्या, सेनापति उपराजाच्या, आणि उपराजा राजाच्या स्वाधीन करी. राजा चोर नसला तर त्याला सोडून देई, पण चोर ठरला तर प्रवेणीपुस्तक (कायद्याचे पुस्तक) वाचावयाला लावी. त्या पुस्तकात अमुक कृत्याला अमुक दण्ड असे लिहून ठेवलेले असे. त्या अनुसरून त्या चोराला राजा दण्ड करी. असा हा प्राचीन वज्जींचा कायदा.
(४) आपल्या वृद्ध राजकारणी पुरुषांचा मान ठेवला नाही आणि त्यांची वारंवार भेट घेतली नाही, तर त्यांचा सल्ला मिळावयाचा नाही, आणि तेणेकरून राज्यकर्त्यांची अवनति होईल. पण जे वडिलांचा सल्ला घेतात त्यांना अमुक प्रसंगी कसे वागावे हे बरोबर समजते, आणि तेणेकरून त्यांची उन्नति होते.
(५) विवाहित किंवा अविवाहित स्त्रियांवर बळजबरी केली, तर राज्यातील लोक असंतुष्ट होतात. आम्ही ज्या मुलींना लहानाचे मोठे केले, त्यांना हे राज्यकर्ते जबरदस्तीने आपल्या घरी नेऊन ठेवतात, असे म्हणून लोक सरहद्दीवर जाऊन स्वत: बंड करतात, किंवा दुसर्‍या बंडखोरांना सामील होतात, आणि राज्यावर स्वार्‍या करतात. बायकांवर बळजबरी झाली नाही, राज्यकर्त्यांकडून त्यांना रक्षण मिळाले, म्हणजे लोक निश्चिंतपणे आपली कामे करतात, आणि त्यामुळे राज्याच्या संपत्तीची अभिवृद्धि होते.